کتابخانه های سبز

آسیب‌ها و مشکلات زیست محیطی امروز به یک نگرانی جدی در سطح جهان تبدیل شده است. آلودگی آب­ ها، خشک شدن دریاچه‌ها، کاهش پوشش گیاهی، آلودگی هوا و گرمایش جهانی نمونه‌هایی از این مشکلات هستند. اگر برای پیشگیری و کاهش این مشکلات اقداماتی صورت نگیرد، حیات انسان­ ها و سایر موجودات کره زمین با تهدید بزرگی روبرو خواهد شد. از آنجایی که بیشتر معضلات زیست محیطی در نتیجه فعالیت­های گوناگون انسانی ایجاد می ­شوند، بنابراین می ­توان با اجرای برنامه‌هایی در جهت توسعه فرهنگ حمایت از محیط زیست این معضلات را به حداقل رساند. در این راستا سازمان­ های مختلف از جمله کتابخانه‌ها برنامه‌های متنوعی را اجرا می­ کنند.

جنبش کتابخانه‌های سبز از جمله این موارد است که در راستای کاهش اثرات منفی زیست محیطی کتابخانه ­ها در اوایل دهه 1990 آغاز شد و در اوایل قرن حاضر محبوبیت یافته است. اعلامیه تالوریس، به عنوان اولین بیانیه رسمی در زمینه وم توجه به پایداری زیست محیطی در آموزش عالی (که در سال 1990 مکتوب و توسط بیش از 40 کشور امضا شد)، تاثیر مهمی بر این جنبش داشت. این اعلامیه به عنوان یک برنامه عملی، کتابخانه­ های دانشگاهی را مم به توسعه سواد زیست محیطی در جهت پرورش شهروندانی با دغدغه زیست محیطی می­ کند (بیانیه تالوریس، 2001.(

مفهوم کتابخانه سبز اجزای مختلفی دارد از جمله: ساختمان سبز، عملیات و راهکار­های سبز، خدمات و برنامه­ های سبز، نظام­ های اطلاعاتی سبز و مجموعه­ های سبز.

ساختمان ­های سبز

اولین چیزی که در هنگام صحبت کردن در مورد کتابخانه­ های سبز به ذهن می ­رسد، ساختمان کتابخانه است. یک ساختمان سبز یا پایدار سازه ­ای است که طراحی، ساخت، نوسازی، کارکرد آن به گونه ای است که منجر به استفاده موثر از منابع شده و کمترین تاثیر منفی را بر محیط زیست داشته باشد (سازمان بازیافت کالیفرنیا، 20(

ساختمان­ های سبز نه تنها منجر به استفاده بهینه از منابع انرژی تجدید ناپذیر می­شود بلکه به کاهش تولید گاز دی اکسید کربن نیز کمک می­کنند. ساختمان به عنوان یکی از مهم ترین عناصر مصرف کننده سوخت و تولید کننده گازهای گلخانه ای است. برای مثال، در ایالات متحده، ساختمان­ ها حدود 70 درصد برق مصرفی و 40 درصد از کل تولید گاز دی اکسید کربن را به خود اختصاص می­ دهند (اداره اطلاعات انرژی آمریکا، 2017(

مواردی که در ساختمان کتابخانه­ ها منجر به کاهش مصرف منابع انرژی از جمله آب و برق می­شود عبارتند از: استفاده از سیستم­ های روشنایی، تهویه هوا، گرمایش، سرمایش و تجهیزات داخلی مناسب، نصب صفحات خورشیدی یا سیستم زمین گرمایی، استفاده از سیستم­ های تصفیه آب، پنجره ­های دو جداره، استفاده از سیفون در دستشویی­ ها جهت کاهش مصرف آب.

عملیات و راهکارهای سبز 

عملیات و راهکار­های سبز در کتابخانه­ ها شامل موارد مختلفی است که در زیر به برخی از آن­ها اشاره می­شود:

استفاده مجدد یا اهدای اقلام و منابع کتابخانه به جای ذخیره و نگه­داری آن­ها.

 جدا کردن ضایعات و بازیابی آن­ها در محل کتابخانه

کاهش یا استفاده مجدد از کاغذ

 حذف استفاده از پلاستیک و تشویق به استفاده از ظروف غیر پلاستیکی

 استفاده از کاغذ بازیافت شده و بدون کلر

تنظیم چاپگر برای چاپ دورویه

اشتراک مواد چاپی از طریق شبکه به جای چاپ نسخه­ های متعدد از آن

خدمات و برنامه ­های سبز

انجمن کتابداری ایالات متحده نیز برنامه ­هایی را در این زمینه پیشنهاد کرده است از جمله: استفاده از ویدئوهای زیست محیطی، نمایش یا اجرای برنامه­ های سخنرانی، ایجاد فرصت هایی برای کودکان به منظور علاقه مند سازی آن­ها به مسائل زیست محیطی نظیر برگزاری مسابقات طراحی پوستر و مشاعره، برقراری ارتباط با گروه­ های محلی علاقه مند به مسائل زیست محیطی و اطلاع از نیازهای اطلاعاتی آن­ها و تعامل با مدارس محلی برای پشتیبانی برنامه­ ها و طرح های آموزشی آن­ها نظیر طرح­ ها و مدل ­های محیط زیستی (قربانی و باب الحوائجی، 1396.(

نظام ­های اطلاعاتی سبز

نظام ­های اطلاعاتی مهم ترین بخش در کتابخانه­ ها و خدمات کتابخانه ای هستند. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سیستم­ های اطلاعاتی و خدماتی کتابخانه­ ها منجر به صرفه جویی در مصرف انرژی و کاهش انتشار گازهای گلخانه ای می­شود. در سال­های اخیر مطالعات و گزارش­ هایی درباره میزان انرژی مصرفی در فناوری ارتباطات و اطلاعات و جستجو­های اینترنتی منتشر شده است. این گزارش­ ها می­تواند به درک اثرات زیست محیطی خدمات و سیستم ­های اطلاعاتی کمک کند. به عنوان مثال یک جستجو در گوگل باعث خروج یک تا ده گرم گاز دی اکسید کربن می­شود که این میزان بستگی به مدت زمان استفاده از اینترنت، نوع کامپیوتر و تجهیزات مورد استفاده دارد (لیکه، 2009). هر روزه به طور متوسط 5/3 میلیارد جستجو در جستجوگر گوگل انجام می­ شود (آمار لحظه ای اینترنت، 20.(

میزان کل مصرف برق گوگل در سال 2010 در حدود 2.26 میلیون مگا­وات بوده است. همچنین برق مصرفی اینترنت بین 170 و 307 گیگاوات برآورد شده است که این مقدار 19-11 درصد کل انرژی مصرفی بشر است. (چادهاری، 2013). میزان تولید گاز دی اکسید کربن برای یک کامپیوتر معمولی در صورتی که برای تمام روز روشن باشد (24 ساعت) 494 کیلوگرم است. با تولید 10 مگا بایت داده، 2-2/1 کیلوگرم گاز دی اکسید کربن تولید می­شود (کریستینسن، 2011) میزان برق مصرفی توسط سرورها و مراکز اطلاعاتی در عرض 5 سال دو برابر شده است که این مقدار 40 برابر برق مصرفی یک ساختمان اداری معمولی است (کانل، 2010(

مجموعه ­های سبز و توسعه آن­ها

کانل (2010) سه جنبه برای توسعه مجموعه­ های سبز ذکر می­کند:

انتخاب منابع: این مورد مربوط به انتخاب منابع در موضوعاتی چون محیط زیست، رایانش سبز، کشاورزی ارگانیک و صرفه جویی به هنگام مجموعه سازی در کتابخانه­ ها است.

جایگزینی منابع: توسعه مجموعه کتابخانه ای مستم جایگزینی/ وجین منابع قدیمی­­ یا فرسوده است. راهکارهای سبز در این مورد شامل فروش، اهدا، بازیافت و استفاده مجدد از منابع قدیمی­ و فرسوده به جای دور انداختن آن­هاست. علی رغم اینکه بازیافت منابع چاپی آسان است، اما بازیافت منابع قدیمی چند رسانه ای مثل سی­دی­ها، کتاب­ های صوتی-که پلاستیکی هستند- سخت تر است.

قالب منابع: پایداری مجموعه­ های کتابخانه ای با توجه به اثرات زیست محیطی منابع چاپی و منابع الکترونیکی بیان می­شود. مطالعات زیادی در مورد مقایسه این دو قالب انجام شده است که به بررسی مزایا، هزینه، قابلیت دسترسی، ذخیره سازی و پردازش آن­ها پرداخته اند. از بعد زیست محیطی، میزان دی اکسید کربن حاصل از منابع بیشتر از سایر عوامل مورد توجه قرار می­ گیرد.

منابع

قربانی، محبوبه؛ باب‌الحوائجی، فهیمه؛ و نوشین‌فرد، فاطمه (1396). شاخص‌های مدیریت پایدار برای کتابخانه‌های سبز: پژوهش کیفی. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 28(1), 29-45.

Christensen, Karen (2011).Sustainability in Collection Development: Seeing the Forrest and the Trees. Against the Grain, Vol. 22:Iss. 6, Article

Connell, V (2010). Greening the Library. Collection Development Decisions. The Journal of the New Members Round Table, 1(1)

Energy Information Administration (2017). Annual Energy Outlook with Projections for 2050. retrieved November 27, 20, from https://www.eia.gov/outlooks/aeo/pdf/0383(2017).pdf